Soğuk Savaşın Nedenleri, Gelişimi ve Sonu [1947-1991]

Soğuk Savaş olarak bildiğimiz dönem, Amerika Birleşik Devletleri ile eski Sovyetler Birliği arasındaki bir mücadeleydi. Bu mücadele gerçek anlamda dolaylıdır ve 1947 ile 1991 yılları arasında 20. yüzyılın ikinci yarısına yayılmıştır. Bu yazımızda Soğuk Savaş’ın ne olduğunu, Soğuk savaşın nedenlerini, gelişimi ve nasıl sonlandığını derinlemesine inceleyeceğiz.

Soğuk Savaş Nedir?

Soğuk Savaş dönemin iki süper gücü olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve Amerika Birleşik Devletleri’ni (ABD) dünya üstünlüğü için ideolojik olarak karşı karşıya getiren 20. yüzyılın en büyük askeri, ekonomik, kültürel ve sosyal çatışmalarından biriydi. Bir taraf komünist modelin savunucularıyken, diğer taraf ise kapitalist modeli savunuyorlardı.

George Orwell Soğuk Savaş terimini kullandı çünkü bu bir vekalet savaşıydı. Yani iki rakip açıkça karşı karşıya gelmedi ya da birbirlerine karşı doğrudan savaş benzeri bir eylemde bulunmadılar. Bunun yerine uydu ülkeler olarak adlandırabileceğimiz ülkelerin çatışmalarına müdahale ederek dolaylı yoldan savaştılar.

Yaşanan durumlar bunun küçük bir çatışma olduğu ya da muazzam bir insani maliyeti olmadığı anlamına gelmez. Aslında Soğuk Savaş 40 yılı aşkın bir süre boyunca iki savaşan bloğa böldüğü dünyanın büyük bir bölümünü kapsadı. Çin İç Savaşı’nın ikinci kısmı (1946-1949), Kore Savaşı (1950-1953), Sina Savaşı (1956), Vietnam Savaşı (1955-1970) ve Afgan-Sovyet Savaşı’nı (1979) kapsadı.

Soğuk Savaş resmi olarak 12 Mart 1947 yılında başlamış ve Aralık 1991’de Sovyetler Birliği’nin siyasi olarak dağılması ve kapitalist modelin küresel zaferi ile sonuçlanmıştır.

Soğuk Savaş, uluslararası güç dengesini sonsuza dek değiştiren ve tüm bölgelerin siyasi, ekonomik ve sosyal yapılanması üzerinde kalıcı bir iz bırakan, çağdaş tarihin en büyük mücadelelerinden biriydi. Aynı zamanda yıkıcı etkileri gezegendeki insan yaşamını tehdit edebilecek atom savaşı korkusunun ilk kez ortaya çıktığı bir döneme işaret ediyordu.

Soğuk Savaş’ın Arka Planı

Soğuk Savaş’ın başlangıcı bazı yazarlara göre 20. yüzyılın başlarına, Birinci Dünya Savaşı’nın önemli bir rol oynadığı Rus İmparatorluğu ile Batı imparatorlukları arasındaki siyasi ve ekonomik hegemonya rekabetine kadar uzanmaktadır.

Aslında kapitalizm ve komünizm arasındaki çatışma 1917 yılında Rus iç savaşı ve ardından Çarlık hükümetini deviren ve tarihteki ilk sosyalist ulusu kuran Ekim Devrimi bağlamında başladı. Amerika Birleşik Devletleri bu çatışmaya Beyaz Hareket lehine ve devrimci Kızıl Ordu aleyhine müdahale etti.

Ancak Soğuk Savaş’ın doğrudan başlaması İkinci Dünya Savaşı’nda Batılı güçlerin liderleri olan Britanyalı Winston Churchill (1874-1965) ve ABD’li Franklin Delano Roosevelt’in (1882-1945) Alman Üçüncü Reich birliklerine ve Adolf Hitler’in (1889-1945) yayılmacı iddialarına karşı koymak için Sovyet diktatör Yósif Stalin (1878-1953) ile yapmak zorunda kaldıkları ittifakta yatmaktadır.

2.Dünya Savaşı’nda ABD ve Sovyetler her ne kadar Nazilere karşı ortak savaşsa da kendi aralarında da farklı bir mücadele vardı. Bunun en bariz örneği Berlin’e her iki tarafında önce varmak istemesidir. Ancak 2. Dünya Savaşı sonrası Sovyetler’in 1948-1949 yılları arasında uyguladığı Berlin Ablukası Soğuk Savaş’ın en önemli krizlerinden biri haline gelmişti. Bu durum dünyanın savaşan iki bloğa bölünmek üzere olduğunu ortaya koymuştu. Bunlar:

• Kuzey Atlantik Antlaşması’nı imzalayan ülkeleri oluşturan (NATO’yu doğuran) Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık tarafından kontrol edilen Batı Bloğu veya kapitalist blok.
• Sovyetler Birliği tarafından kontrol edilen ve Varşova Paktı’nın imzacılarından oluşan Doğu Bloğu veya komünist blok.

Soğuk Savaşın Aşamaları

Soğuk Savaşı tek bir dönem olarak değil bir dönemler silsilesi olarak tanımlamak doğru olur. Bu bağlamda Soğuk Savaşın aşamaları şu şekildedir:

Birinci Soğuk Savaş (1945-1962)

Bu aşamada ABD ve SSCB; Avrupa, Orta Doğu, Latin Amerika ve Asya ile Afrika’nın yeni devletlerinde nüfuzlarını genişletmek için yarıştılar. Bu yılların başlıca krizleri Berlin Ablukası (1948-49), Çin iç savaşının son aşaması (1946-49), Kore Savaşı (1950-53), Sina Savaşı (1956), Berlin Duvarı’nın inşası (1961) ve Küba’ya Sovyet füzelerinin yerleştirilmesidir (1962).

Yumuşama Dönemi (1962-1979)

Doğu Bloku’ndaki ekonomik sorunlar SSCB’nin askeri müdahalelerini azaltmasına yol açtı. Bunun istisnası 1968’de Prag Baharı‘nı sona erdiren Çekoslovakya’nın işgaliydi.

ABD ise Başkan Richard Nixon’ı istifaya zorlayan Watergate skandalından ve Vietnam Savaşı’ndaki yenilgiden muzdaripti. İkincisi Bağlantısızlar Hareketi’ni oluşturan Üçüncü Dünya ülkelerindeki etkisini zayıflattı. Bu krizler süper güçleri barış içinde bir arada yaşamayı düşünmeye zorladı ve bu da nükleer cephaneliklerini sınırlayan anlaşmaların imzalanmasına yol açtı.

İkinci Soğuk Savaş (1979-1985)

Barış içinde bir arada yaşama 1979 yılında SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi ve sırasıyla İran ve Nikaragua’daki Batı yanlısı hükümetleri deviren İslam Devrimi ve Sandinista Devrimi‘ni desteklemesiyle sona erdi.

ABD Başkanı Jimmy Carter askeri harcamaları artırarak ve 1980 Moskova Olimpiyatlarını boykot ederek tepki gösterdi. Halefi Ronald Reagan ülkesinin komünist hükümetleri devirme ve dünyanın herhangi bir yerinde Sovyetlerle karşı karşıya gelme hakkını savunan Reagan Doktrini‘ni ilan etti. Reagan bu varsayımlara dayanarak Grenada’yı işgal etti (1983), Libya’yı bombaladı (1986), Afganistan’da Sovyetlerle savaşan İslamcı gerillalara yardım sağladı ve Nikaragua Kontralarını destekledi.

Soğuk Savaşın Sonu (1985-1989)

ABD’nin askeri harcamalarına 1980’de askeri harcamaları GSYİH’sinin %’ini oluşturan SSCB karşı koyamadı. Bu durum uluslararası petrol fiyatlarındaki düşüş ve dövizin azalmasıyla birlikte Sovyet ekonomisini krize soktu. Yeni komünist lider Mihail Gorbaçov’un askeri harcamaları azaltma çabaları, Cenevre (1985), Reykjavik (1986) ve Washington’da (1987) yapılan ve Reagan ile nükleer cephaneliklerini azaltma konusunda anlaştıkları uluslararası zirvelerle sonuçlandı.

Ancak Batı’ya doğru açılım ve süper güçler arasındaki yumuşama, Doğu Avrupa’daki sosyalist hükümetleri yerinden etme gibi bir yan etki yarattı. Nihayet 1989’da Gorbaçov ve Reagan’ın halefi George Bush’un Soğuk Savaş’ın sona erdiğini ilan ettikleri Malta Zirvesi gerçekleşti.

Soğuk Savaşın Özellikleri

Soğuk Savaşın temel özellikleri şunlardır:

• Bu doğrudan silahlı bir çatışma değildi. Ancak iki taraf arasında sürekli bir çatışma tehdidi oluşturuyordu.
• Her blok kendini işbirliği, karşılıklı yardım ve askeri destek anlaşmaları yoluyla örgütledi. Batı bloğu NATO’dan, Doğu bloğu ise Varşova Paktı ve Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi’nden (COMECON) oluşuyordu.
• ABD’nin Batı bloğu ülkelerinin hükümetlerine verdiği destek, komünizmin dünya çapında yayılmasını durdurmayı amaçlayan Truman Doktrini’ne dayanıyordu.
• Hem ABD hem de SSCB’nin tüm gezegeni yok edebilecek kapasitede nükleer silahlar biriktirmesi nedeniyle büyük bir silahlanma söz konusu oldu.
• Savaşan devletlerin yıkıcı kapasitelerinin göstergesi, sürekli nükleer denemeler ve askeri geçit törenleri ile kendi güçlerini sergilemeleri oldu.
• Süper güçler arasındaki denge karşılıklı yıkıma yol açacak nükleer çatışma korkusuyla sağlandı. Bu durum Batı toplumlarında güçlü bir nükleer savaş korkusuna yol açmıştır. Dünyadaki gerilimin en üst düzeye çıktığı an Küba Füze Krizi (1962) olmuştur.
• Güçler arasındaki çatışma özellikle Asya ve Afrika’da diğer ülkeler arasındaki çatışmalara doğrudan ya da dolaylı olarak müdahil olma şeklinde kendini göstermiştir. Örneğin, Kore Savaşı (1950-1953), Vietnam Savaşı (1955-1975) ve Yom Kippur Savaşı (1973).
• Bloklar arasındaki çatışma bilim, kültür ve teknoloji gibi diğer alanlarda da kendini göstermiştir. Bu tezahürlerden biri uzayın keşfi ve fethi için bir rekabet olan uzay yarışıydı.
• Her iki blokta da çatışma devasa propaganda aygıtları tarafından sürdürüldü. Güçler için başarılar iletişimleri kadar önemliydi. Çünkü misyonlarının başarıları bir modelin diğerine karşı zaferi olarak algılanıyordu.

Soğuk Savaşın Nedenleri

Soğuk Savaşın nedenleri şu şekilde özetlenebilir:

• Komünizmin yükselişinin 20. yüzyılın başındaki Rus Devrimi ve 1927’de Çin İç Savaşı’nın patlak vermesinin ardından Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki güçler arasında yarattığı korku ve anti-komünist duygular.
• Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’nın çöküşü ve dünya düzenindeki yerini Nazileri yenen iki ülke olan Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği’ne bırakması.
• Hem İkinci Dünya Savaşı’nın hem de ABD’nin Avrupa’yı daha hızlı yükselmeye ittiği ekonomik toparlanmaya yönelik Marshall Planı’nın bir sonucu olarak ABD’nin Avrupa’ya artan müdahalesi.
• Soğuk Savaşın nedenleri arasında belki de en belirgin olanı ABD ve Sovyetlerin ideolojilerini, siyasi , ekonomik ve sosyal örgütlenme modellerini tüm dünyaya yayma hırsı.
• 1945’te Sovyetler Birliği’nin askeri güçleri tarafından kurtarılmalarından itibaren daha önce Nazi işgali altındaki Doğu Avrupa topraklarının Rusya tarafından işgali.
• Soğuk Savaşın nedenlerinden biri de Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombasıydı. Bu Sovyetlere karşı örtülü bir tehdit olarak görülüyordu.

Soğuk Savaşın Sonuçları

Soğuk Savaşın sonuçları çağdaş tarih açısından çok büyük ve derin olmuştur.

• Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra ABD’nin dünyanın tek süper gücü haline gelmesiyle kültürel hegemonyasını serbestçe uygulamaya başladı.
• Çin ve Sovyetler Birliği arasında 1950’lerde başlayan kopuş komünist dünyanın Leninist ve Maoist kamplara bölünmesine yol açtı. Bu durum 1970’lerde ABD ile Çin arasında önemli bir yakınlaşmaya olanak sağlamıştı.
• Üçüncü dünya ülkeleri olarak adlandırılan birçok ülkede diktatörler başa geldi ve her iki gücün de dahil olduğu, taraf seçtiği iç savaşlar patlak verdi. Örneğin Güney Amerika’daki zalim anti-komünist diktatörlükler ABD tarafından, Asya ve Doğu Avrupa’daki komünist diktatörlükler de SSCB tarafından desteklenmişti.
• Dünyanın dört bir yanında özellikle her bir gücün yakın nüfuz bölgelerinde meydana gelen ikincil çatışmalarda milyonlarca insan hayatını kaybetti. Küçük Asya, Latin Amerika ve daha az ölçüde Afrika ve Orta Doğu örnek olarak gösterilebilir. Bu çatışmalar sonucunda pek çok ulusun kaderi sonsuza dek değişti.
• Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Demokratik Alman Cumhuriyeti’nin (DDR) bariz ekonomik, ticari ve kültürel geri kalmışlığının ardından 1989’da Almanya’nın yeniden birleşmesi ve ardından varlığının sona ermesi.
• Komünist ütopyanın sonu sadece Sovyetler Birliği’nin Batı ile uzun süren çatışmadan sağ çıkamaması nedeniyle değil, aynı zamanda devrimci hükümetlerinin dehşeti ve halkının maruz kaldığı ekonomik zorluklar tüm uluslarca bilinir hale geldi. Bu ideolojik hayal kırıklığı 20. yüzyılın sonunu ve küreselleşmiş hiper-kapitalist dünyanın başlangıcını işaret ediyordu.

Soğuk Savaşın Sonu

Soğuk Savaş, yıllar süren krizlerin ardından 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla resmen sona ermişti. Aslında Sovyetler’in 1980’lerin sonlarında Doğu Avrupa’nın sosyalist ülkelerine kaynak ve nüfuz enjekte etme kabiliyeti çoktan azalmıştı. Dahası eski ideolojik müttefiklerinin çoğu şu ya da bu şekilde serbest piyasaya geçmeye başlamıştı.

Mikhail Gorbachev yönetiminde perestroyka (yeniden yapılanma) ve glassnost (açıklık) olarak bilinen değişim ve yeniden yapılanma süreçleri, Sovyet devinin ekonomik ve sosyal çöküşünü durdurmaya çalışmıştı. Ancak bu durum komünist başarısızlığın uluslararası alanda tanınması olarak yorumlanmıştı.

Bu dönemin sonunda SSCB’yi oluşturan ulusların birçoğu kendi bağımsızlık süreçlerini başlatarak 73 yıllık komünist varlığa son verdiler. Böylece kapitalizm Soğuk Savaş’tan zaferle çıktı.

Bu yazımızda “Soğuk Savaşın Nedenleri, Gelişimi ve Sonu” başlığını ele aldık. Dilerseniz Tarih ile ilgili diğer başlıklara da bu bağlantıdan göz atabilirsiniz.

Kaynakça:

• Kaynak-1
• Kaynak-2